22 lata temu, 13 lipca 2000 roku, zmarł Jan Karski, legendarny kurier Polskiego Państwa Podziemnego i świadek Holocaustu. To on jako pierwszy przekazał na Zachód osobistą relację o zagładzie Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce.
Podczas II wojny światowej działał w ruchu oporu. Kilkakrotnie jako kurier emisariusz dostarczał informacje rządowi na uchodźstwie. W listopadzie 1942 roku przedostał się do Londynu i przekazał doniesienia o sytuacji w Polsce, a zwłaszcza informacje o eksterminacji Żydów. Zdobył je osobiście, docierając w przebraniu do obozu w Izbicy i dwukrotnie wchodząc do warszawskiego getta. W 1943 roku Jan Karski złożył też raport amerykańskiemu prezydentowi Franklinowi Delano Rooseveltowi. Jego świadectwo spotkało się jednak z biernością sojuszników.
Po wojnie nie mogąc wracać do komunistycznej Polski, Jan Karski osiadł w Stanach Zjednoczonych. Wykładał na katolickim Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie. Jego książka o Polskim Państwie Podziemnym zatytułowana „Tajne państwo: opowieść o polskim Podziemiu”, wydana w 1944 w USA, stała się bestsellerem i została przetłumaczona na wiele języków. W 1995 roku w wywiadzie dla BBC Jan Karski mówił, że prawda o zagładzie Żydów, do której dotarł w 1942 roku, wydawała się niewyobrażalna.
W latach 1995-1997 wspomnienia Jana Karskiego, nagrane przez Macieja Wierzyńskiego, polskiego dziennikarza mieszkającego w Stanach Zjednoczonych, były emitowane w audycjach polskiej sekcji Głosu Ameryki. W jednej z rozmów Jan Karski mówił, jak brytyjski minister spraw zagranicznych Anthony Eden odpowiedział na postulaty środowisk żydowskich, przedstawione przez ministra Edwarda Raczyńskiego.
Jan Karski opowiadał (w wywiadzie udzielonym Maciejowi Wierzyńskiemu), że jadąc do Londynu jako kurier, dostał zwykły klucz z mikrofilmem, który zawierał raport o sytuacji Żydów. W razie niebezpieczeństwa miał go wyrzucić.
Jan Karski mówił (w rozmowie z Maciejem Wierzyńskim), że w obozie w Izbicy, do którego wszedł w przebraniu ukraińskiego żołnierza, widział straszne rzeczy.
Jan Karski wspominał, że jeszcze w maju 1945 roku wierzył, iż nacisk Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych na Moskwę spowoduje, że odbędą się w naszym kraju wolne i niesfałszowane wybory, które wygrają partie demokratyczne. Jednak – jak mówił Karski – rachuby, na których opierali swoje nadzieje zwolennicy przywódcy PSL Stanisława Mikołajczyka, zawiodły i w Polsce absolutną władzę utrzymali „zausznicy Moskwy”.
Po 1990 roku Jan Karski kilkakrotnie odwiedził Polskę. W maju 1998 roku na Międzynarodowych Targach Książki podpisywał swoją książkę „Wielkie mocarstwa wobec Polski 1919-1945. Od Wersalu do Jałty”. „Powstała na podstawie dokumentów i materiałów źródłowych, zdobytych w różnych archiwach” – mówił autor, tłumacząc też powody, dla których ją napisał.
W 1982 roku Jan Karski otrzymał tytuł Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata i honorowe obywatelstwo Izraela. W 1995 został uhonorowany najwyższym polskim odznaczeniem Orderem Orła Białego. 15 maja 2000 roku, na kilka miesięcy przed śmiercią, od władz rodzinnej Łodzi odebrał tytuł honorowego mieszkańca miasta. Dziękując za wyróżnienie, Jan Karski podkreślił silne więzi łączące go z tym miejscem.
W 2020 roku, w 20. rocznicę śmierci Jana Karskiego, przed kamienicą, w której prowadził w czasie okupacji nasłuch radiowych stacji brytyjskich i amerykańskich oraz informował kierownictwo Polskiego Państwa Podziemnego o sytuacji na frontach, oddano hołd tajnemu emisariuszowi.
Podczas uroczystości krewny Jana Karskiego – Jerzy Kozielewski, podkreślał, że postawa jego przodka zasługuje na wyjątkową pamięć.
Szef Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych Jan Józef Kasprzyk podkreślał (2020), że Jan Karski był niezwykłym bohaterem.
Janowi Karskiemu przyznano dwukrotnie Order Virtuti Militari – w 1941 i 1943 roku. Był też laureatem Nagrody imienia Brata Alberta za „heroiczną służbę Polsce”. W 1998 – w 50. rocznicę powstania państwa Izrael – otrzymał nominację do Pokojowej Nagrody Nobla.
Zmarł w Waszyngtonie 13 lipca 2000 roku, w wieku 86 lat. Pośmiertnie został odznaczony Prezydenckim Medalem Wolności – najwyższym odznaczeniem cywilnym Stanów Zjednoczonych. W 2016 roku prezydent Andrzej Duda awansował go na stopień generała brygady. Na krótko przed śmiercią Jan Karski ustanowił Nagrodę Orła Jana Karskiego. Chciał, aby wyróżnienie jego imienia trafiało do tych, którzy „godnie nad Polską potrafią się zafrasować” oraz tych, którzy „nie będąc Polakami, dobrze Polsce życzą”. W gronie laureatów znajdują się między innymi: Jacek Kuroń, ksiądz Józef Tischner, Marek Edelman, Tadeusz Mazowiecki, Oriana Fallaci, Karol Modzelewski, Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie, Borys Niemcow i Władysław Anders.
W tym roku (2022) Nagrodą Orła Jana Karskiego zostali uhonorowani: polskie społeczeństwo – za bezprecedensowy gest ludzkiej solidarności okazany społeczeństwu ukraińskiemu oraz Wołodymyr „Wowka” Bigun, dowódca 7. Chorągwi 207. Batalionu Obrony Terytorialnej Kijowa – za „heroizm obrony wolności przed rosyjskim faszyzmem, broniąc nie tylko Ukrainy, ale i Polski”.
IAR
