22 września 1980 roku powstało Niezależne Zrzeszenie Studentów, pierwsza tego typu organizacja w krajach bloku komunistycznego. Została powołana podczas spotkania przedstawicieli Tymczasowych Komitetów Założycielskich NZS w Domu Studenckim Politechniki Warszawskiej. Ustalono wówczas ogólnopolski charakter organizacji i wspólny statut.

NZS był studenckim odpowiednikiem Solidarności, skupiającym młodych ludzi dążących do demokratyzacji życia akademickiego i struktur uczelnianych. Jego działacze angażowali się między innymi w obronę więźniów politycznych, inicjowali zbieranie podpisów pod listami protestacyjnymi i organizowali akcje plakatowe.

Pierwszy przewodniczący Niezależnego Zrzeszenia Studentów Jarosław Guzy podkreślał w 2011 roku, że NSZ był swoistą szkołą życia i budowania postaw społecznych.

Komunistyczne władze zwlekały z oficjalnym uznaniem NZS, 13 listopada 1980 roku sąd odrzucił wniosek o jego rejestrację. Po zerwaniu rozmów studentów z delegacją ministerstwa nauki, 21 stycznia 1981 roku rozpoczął się najdłuższy okupacyjny strajk studencki w Europie.

Protestujący zgłosili 47 postulatów, między innymi autonomii uczelni, zniesienia przymusu nauczania języka rosyjskiego i reformy studium wojskowego. Domagano się też zakazania wstępu na teren uczelni milicji i Służby Bezpieczeństwa oraz zwolnienia więźniów politycznych.

Jeden z uczestników strajku Piotr Jaworski wspominał w 2011 roku, że protestujący na uczelniach w Łodzi otrzymywali wsparcie i pomoc od mieszkańców miasta i niektórych zakładów pracy.

Współzałożycielka NZS – Czeszka Linda Winsh (czyt. Łinsz) – uczestniczyła w strajku łódzkich studentów. Po zakończeniu protestu, mimo zapewnień władz o nietykalności strajkujących, została deportowana do Czech i tam poddana represjom.

W ubiegłym roku, w 40. rocznicę powstania NZS, ówczesny (do lipca 2021) prezes IPN Jarosław Szarek przypomniał, że był to jeden z ważnych etapów polskiej drogi do niepodległości, który do dziś budzi olbrzymie emocje wśród jego uczestników i świadków.

Jan Józef Kasprzyk, szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, w 40-lecie NZS odznaczył twórców organizacji medalami „Pro Patria”.

17 lutego 1981 roku władze zdecydowały się na zarejestrowanie NZS. Dzień później podpisano Porozumienie Łódzkie, gwarantujące autonomię uczelniom w całym kraju i kończące okupacyjny strajk studencki. Po wprowadzeniu stanu wojennego zrzeszenie – jak wiele niezależnych organizacji – zostało zdelegalizowane, a jego działacze rozpoczęli działalność w podziemiu.

Ponownie zostało zarejestrowane 22 września 1989 roku, po ogólnopolskiej akcji strajkowej. Wcześniej bowiem podczas Okrągłego Stołu ustalono prawo o stowarzyszeniach, które nie przewidywało prawa do strajku. Tymczasem NZS miał taki zapis w swoim statucie, i dopiero po protestach, w tym wielu okupacyjnych, dokonano jego rejestracji.

Po przemianach demokratycznych, organizacja stopniowo zmieniała profil działalności, ograniczając inicjatywy polityczne na rzecz reprezentowania interesów studentów. Obecnie zajmuje się ochroną praw oraz kwestiami dotyczącymi nauki, kultury czy turystyki. NZS skupia około 5 tysięcy studentów na blisko 50 uczelniach.

IAR