16 listopada 1940 roku Niemcy zamknęli getto warszawskie. Żydowska dzielnica mieszkaniowa została utworzona 2 października tego samego roku, na mocy dekretu szefa dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa Ludwiga Fischera.

Wznoszenie murów wokół części miasta najliczniej zamieszkanej przez Żydów, czyli dzisiejszego Muranowa, rozpoczęto pół roku wcześniej, w kwietniu 1940 roku. Do ostatecznego zamknięcia getta doszło 16 listopada.

Warszawskie getto stanowiło największą w okupowanej Europie zamkniętą dzielnicę żydowską. Na otoczony murem obszar, o powierzchni niespełna 3 kilometrów kwadratowych, przesiedlono około 400 tysięcy Żydów z Warszawy. W kwietniu 1941 roku, gdy do getta napłynęli przesiedleńcy z miasteczek dystryktu warszawskiego i grupa Żydów niemieckich, liczba ta wzrosła do 450 tysięcy osób. Za opuszczenie dzielnicy groziła kara śmierci, podobnie jak za pomoc udzielaną Żydom po tak zwanej aryjskiej stronie.

W getcie od chwili powstania panował głód, rozprzestrzeniały się choroby zakaźne i panowały fatalne warunki sanitarne, co szybko doprowadziło do drastycznego wzrostu śmiertelności. Liczbę ofiar szacuje się na 400 tysięcy. Około 100 tysięcy Żydów zginęło lub zmarło za murami getta – były to ofiary głodu i chorób, egzekucji, dwóch akcji likwidacyjnych oraz polegli i zamordowani podczas powstania. Pozostali stracili życie w niemieckich obozach koncentracyjnych, przede wszystkim w Treblince.

Niemcy zabijali Żydów w masowych egzekucjach i w tworzonych specjalnie obozach zagłady. Wiosną 1942 roku rozpoczęła się tzw. Akcja Reinhardt, której celem stała się likwidacja gett na terenie Generalnego Gubernatorstwa i wymordowanie wszystkich Żydów, co było częścią nazistowskiej koncepcji tak zwanego ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, czyli zagłady wszystkich europejskich Żydów.

22 lipca 1942 roku w warszawskim getcie rozpoczęła się wielka akcja likwidacyjna. W ciągu dwóch miesięcy Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Treblince nie mniej niż 254 tysiące mieszkańców zamkniętej dzielnicy. Akcję nazywali „przesiedleniem na Wschód”.

– Początkowo mieszkańcy getta sami zgłaszali się do transportu, wierząc w hitlerowskie plakaty mówiące o deportacji – mówił w latach 70. jeden z ocalałych, historyk Michał Silberberg.

Wśród wywiezionych do Treblinki był Janusz Korczak, wybitny pedagog, pisarz i lekarz. Poszedł na śmierć razem ze swymi wychowankami z sierocińca w sierpniu 1942 roku.

Do ostatecznej likwidacji getta Niemcy przystąpili wiosną 1943 roku. W odpowiedzi, 19 kwietnia, wybuchło tam powstanie.

W czasie powstania Niemcy zrównali getto z ziemią, metodycznie paląc dom po domu.

– To było prawdziwe piekło – mówili wiele lat później anonimowi świadkowie tamtych wydarzeń.

Powstanie zakończyło się po czterech tygodniach nierównej walki, wysadzeniem przez Niemców Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Kierujący likwidacją getta warszawskiego generał SS Juergen Stroop napisał wówczas w raporcie do Reichsfuehrera-SS Heinricha Himmlera: „Nie ma już żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Warszawie”.

IAR