21 września 1942 roku Niemcy zakończyli wielką akcję likwidacyjną w warszawskim getcie. Tego dnia z Umschlagplatz – rampy kolejowej przy ulicy Stawki – odszedł ostatni transport do niemieckiego hitlerowskiego obozu zagłady w Treblince.

W sumie przez dwa miesiące akcji Niemcy wywieźli z getta nie mniej niż 254 tysiące Żydów.

Likwidacja warszawskiej dzielnicy stanowiła część, rozpoczętej wiosną 1942 roku, operacji „Reinhardt”, której celem było wymordowanie wszystkich Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Ta z kolei odbywała się w ramach tak zwanego ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, czyli zagłady wszystkich europejskich Żydów.

– Niemcy wielką akcję likwidacyjną nazywali „przesiedleniem na Wschód” i początkowo niektórzy mieszkańcy getta sami zgłaszali się do transportu, wierząc w hitlerowskie plakaty mówiące o deportacji – mówił w latach 70. jeden z ocalałych, historyk Michał Silberberg.

Wśród wywiezionych do Treblinki był Janusz Korczak, wybitny pedagog, pisarz i lekarz. Poszedł na śmierć razem ze swymi wychowankami z sierocińca w sierpniu 1942 roku.

We wrześniu 1942 roku, po masowej akcji wysiedleńczej, w żydowskiej dzielnicy pozostało kilkadziesiąt tysięcy osób. Do ostatecznej likwidacji getta Niemcy przystąpili wiosną 1943 roku. W odpowiedzi, 19 kwietnia, wybuchło tam powstanie.

– Chcieliśmy wybrać rodzaj śmierci – mówił po latach (1998), w czasie uroczystości rocznicowych, jeden z ocalałych Stefan Grajek.

Podczas tegorocznych (2021) obchodów rocznicy wybuchu powstania doktor Hanna Węgrzynek, zastępca dyrektora ds. naukowych i wystawienniczych Muzeum Getta Warszawskiego, mówiła, że mieszkańcy żydowskiej dzielnicy mieli wiele powodów, by chwycić za broń, a jedną z przyczyn była obrona getta, jedynego miejsca do życia, jakie im zostało.

Nierówna i mordercza walka trwała cztery tygodnie, do 16 maja. Tego dnia Niemcy ogłosili koniec akcji pacyfikacyjnej i – na znak ostatecznego zniszczenia getta warszawskiego – wysadzili w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiem.

Łączna liczba ofiar getta warszawskiego szacowana jest na 400 tysięcy osób, z czego około 100 tysięcy zginęło lub zmarło w Warszawie – były to ofiary głodu i chorób, egzekucji, dwóch akcji likwidacyjnych oraz polegli i zamordowani podczas powstania.

Dowodzący akcją wysiedleńczą z warszawskiego getta SS-Sturmbannfuehrer Hermann Hoefle przeżył wojnę i przez wiele lat żył bezkarnie w Austrii. Jego zbrodnie wyszły na jaw dopiero w czasie procesu Adolfa Eichmanna. Został aresztowany w 1961 roku. Popełnił samobójstwo w więziennej celi w sierpniu 1962.

Niemiecki obóz koncentracyjny w Treblince nad Bugiem, założony w 1942 roku, jako jeden z wielu służył hitlerowcom do realizowania planu eksterminacji narodu żydowskiego w Europie. Codziennie trafiały tam transporty z Polski oraz innych krajów, między innymi Austrii, Belgii, Czechosłowacji i Francji. Funkcjonował do listopada 1943 roku. Liczbę śmiertelnych ofiar Treblinki szacuje się na 800 tysięcy. Był to największy nazistowski obóz zagłady w Generalnym Gubernatorstwie.

IAR